Een beetje bezinning
Maarten van Veen is pianist, dirigent en artistiek leider van het DoelenEnsemble. Dit doet hij allemaal in Rotterdam waar hij de meest bijzondere programma’s bedenkt. Op zijn eigen website zegt hij hierover: ‘Ik geloof dat de ouderwetse manier van op een podium lopen, zitten en beginnen een op de negentiende eeuw gebaseerd uitvoerend gebaar is. Ik wil dat het publiek een ervaring mee naar huis neemt die het nooit meer vergeet.’ In zijn werkkamer staat een telescoop en hij woont middenin de natuur, dit weten wij toevallig doordat we wel eens gezoomd hebben. Een bewust gekozen plek vertelt Maarten, om na al het werk en alle geluiden en invloeden van de dag dan weer ergens te kunnen uitrusten en één worden met iets wat er altijd al is geweest, namelijk moeder aarde.
Op 29 december speelt het Doelen Ensemble een concert over bezinning. ‘Dit idee is ontstaan ongeveer twee jaar geleden ontstaan toen ik een concert had georganiseerd in de Doelen dat ging over eenzaamheid. Daarbij werd gezegd tegen het publiek kom vooral naar mij toe als je een verhaal hebt dat gelinkt is aan een muziekstuk. En dan is de ruil: U vertelt het verhaal, ik speel de muziek. Hier kwamen best veel reactie op. Zo was er bijvoorbeeld een vrouw die vroeg om Schwanengezang van Schubert. Ze vertelde hierbij dat ze in haar jeugd in Noord-Korea in de onderdrukking had geleefd, daar was een avondklok en vlak voordat de avondklok inging liep ze op straat en hoorde ze pianospel door een raam. Ze keek naar boven en zag achter de ruit een pianist zitten, ze bleef staan en op dat moment was ze even helemaal vrij. Ze was even helemaal los van dat regime, van de ellende van alledag. Ze wist niet welk stuk het was totdat ze emigreerden naar Rotterdam. Daar opgroeiden en ineens ergens aan de Lijnbaan dat stuk hoorde en naar binnen rende en met tranen in haar ogen vroeg aan de platenverkoper: wat is dit voor stuk ik moet dit weten!Na dit verhaal heb ik het de Schwanengesanggespeeld en zat natuurlijk de hele zaal met de tranen in de ogen want voor haar was naar Nederland komen de bevrijding van haar leven. Toen dacht ik wow, dit stuk muziek heeft haar tot een bezinning gebracht. Zou ik daar wat meer mee kunnen doen? Zo ben ik gaan kijken naar stukken, die er natuurlijk genoeg zijn, waarbij we even kunnen stilstaan aan het einde van het jaar en even tot jezelf kan komen en echt kan kijken van hee, is dit echt wat ik wil? Is dit de juiste weg? Ik denk dat muziek daar ontzettend bij kan helpen. Dat je even stilstaat en kan nadenken over wat er allemaal gebeurd is en je hoe je door wil gaan het jaar erna.’
‘Een van die componisten die mij tot bezinning brengt is Valentin Silvestrov. Een Oekraïense man die leeft als een kluizenaar. Ik had dan ook heel veel moeite om contact met hem te krijgen. Ik kon wel contact krijgen met een uitgever, maar niet met hem. De reden dat ik juist met hem contact wilde was omdat dat zijn muziek vol staat met aanwijzingen. Het klinkt heel eenvoudig en je denkt dat is eenvoudige, fijne muziek om naar te luisteren. Maar in de partituur staan overal mini aanwijzingen zoals: een beetje sneller, een beetje langzamer, mystiek, glashelder. Ik ben uiteindelijk via die uitgever bij een nicht van hem terechtgekomen, die vertelde mij dat hij alles s’nachts schrijft. Overdag doet hij niks maar als hij de nacht ingaat en dan gaat hij achter een piano zitten en laat hij het moment komen dat er tonen in zijn hoofd komen. Die speelt hij dan en probeert hij zo goed mogelijk te onthouden. Ik zie dan toch een wat oudere man voor me in een ruimte, helemaal alleen. Waarschijnlijk ook ijskoud en die dan van die stukken creëert onder z’n handen. Dat vond ik zo mooi om dat idee, in die vorm te zien terwijl ik die stukken speelde.’
‘Het is ook het soort muziek die hij componeert, die heel veel ruimte laat om af te dwalen of om eventjes er niet bij hoeven te zijn en in jezelf te kunnen zijn. Het is bijzonder spectaculair wat er gebeurt dat je als luisteraar terwijl je luistert, ook ruimte kan hebben voor jezelf. Dat kan bij de meeste muziek die je heel goed kent eigenlijk bijna niet omdat je de taal zo goed kent, maar de meeste van zijn stukken van Silvestrov zijn nog niet zo bekend. En hij schrijft ze op zo’n manier op dat je ruimte houd voor jezelf. Ik heb ook zoveel respect voor iemand die dit opschrijft en daarmee naar buiten komt omdat er heel wat kritiek is op componisten die tonaal schrijven. Moet je voorstellen in 1971 schreef hij zijn eerste tonale stuk. Precies hetzelfde jaar en dezelfde maand dat Simeon ten Holt zijn eerste noten van Canto Ostinato schreef. Ik vond dat zo een openbaring. Daarvoor schreef men Darmstadt twaalftoonsmuziek, keihard. Hij ook. En in een keer is het over en pakt iemand z’n pen en bedenk: wat wil ik nou eigenlijk echt zeggen? Als componist vind ik dat een enorme stap als je dat durft. En dan komt ie hiermee.
‘Wat echt anders is in zijn muziek dat zijn niet de noten maar de manier waarop hij wil dat je ze uitvoert. Daar moet je echt aan sleutelen. Niet iedereen kan dit, je kunt dit niet zomaar spelen. Je moet echt gaan werken. Als pianist was ik gewend om grote ingewikkelde stukken te spelen, zoals Messiaen en Boulez, waar je na zes maanden ongeveer uit de puzzel bent en dan kun je het spelen van bladmuziek. Maar dat is bij Silvestrov niet, daar komt het daarna pas, je gaat echt op zoek. Het mooie is hierbij dat je echt in het moment moet zijn. Dus je moet eigenlijk niet eens nadenken over wat wordt de volgende maat. Je moet daarbij ook een soort muzikanten ding wat je gewend bent te doen uitschakelen. Je bent echt per maat, soms per klank bezig. Dat zie je ook in hoe hij het opschrijft. Soms schrijft hij ‘luister naar de klank en de moment dat het de klank pianissimo dus heel zacht bereikt, dan mag je verder gaan.’ Dus het gaat niet over een formaat, over gefikste tijdsduur maar het gaat over luisteren naar wat de muziek, de energie met jou doet. Dat is heel bijzonder, dat je als musicus met de energie bezig bent in plaats van wat staat er, dat voor je uit en dan klopt het.’
‘Ik merkte dit ook toen de eerste opnamen hiervan kwamen, dan hoorde je al van ah deze mevrouw of meneer heeft het echt niet begrepen, die speelt gewoon de noten sec van A naar B. Daar gaat het niet om. Het zit hem juist in het moment dat je daar bent en dat is ook super lastig om op te nemen, want op moment dat je iets op een plaat zet dan is het die keer daarna al niet meer wat het was. Dat is live toch anders.’
‘Nog een stuk wat bezinning op kan roepen vind ik Max Richter. Een componist en violist waar ik veel bewondering voor heb omdat die echt in een tijd opkomt waarbij hij toch een cross-over kan maken tussen tussen licht klassieke muziek en klassieke muziek. Zijn stukken heten recomposed of herschreven in Nederlands. Hij heeft bijvoorbeeld Vivaldi de Vier Seizoenen herschreven en dat heeft hij denk ik op zo een geniale manier gedaan dat er door zijn toevoeging een nieuw stuk is ontstaan. Ik ontmoette hem toen we een een productie deden met Het Balletorkest. Toen speelden we een stuk met een piano solo, orkest en met dansers erbij. Dat was ingewikkeld, want je moet elke keer precies hetzelfde tempo spelen. Nou, daar heb je mij, hij is een aantal avonden geweest en zei ook: de climax valt echt bij jou nooit op hetzelfde moment. Dat klopt inderdaad. Het is een hele bijzondere componist en super aardige man en dit stuk is voor mij ook een soort van teken aan de wand van jongens, er is echt iets gaande in de klassieke wereld en als je het wil dan kan je daar voor openstaan en meegaan met die ontwikkeling.’
‘Ik krijg iedere keer echt kippenvel van dit stuk. Wat er gebeurt in de muziek is dat hij het stuk heeft herschreven. Bijvoorbeeld in het begin van Spring zorgt hij voor een soort van mystiek. Je hoort dat het nog niet echt begint maar je hoort toch dat het ergens langzaam naartoe gaat. En wat hij gedaan heeft, hij heeft lange noten in de bas gezet zodat ineens de beweging, die eigenlijk eerst in Vivaldi’s stuk alleen bij de strijkers zat, die krijgt er een soort van tweede dimensie erbij. Alsof je er overheen vliegt en met die lange basnoten ineens kijkt naar het stuk. Je zou bijna kunnen zeggen het is een soort bezinning van Vivaldi. En dat gaat het hele stuk door waardoor je steeds denkt, ja maar ik ken dit toch? en toch is het net anders waardoor je er op een nieuwe manier naar kijkt en luistert. In mijn vrije tijd vlieg ik en ik krijg altijd dezelfde associatie, dat je echt helemaal letterlijk van de aarde loskomt en over alles heen vliegt. Alle delen heeft Richter op zijn eigen wijze zo mooi neergezet. Dat is echt elke keer weer de moeite waard om te horen, en om in die reis te worden meegenomen. Daarom dacht ik ook dit stuk moeten we echt de 29ste spelen, want dit zijn dingen die moet je in de zaal beleven en niet thuis op de bank.’
Ervaar live deze stukken en kom tot bezinning op 29 december in Rotterdam en sluit samen met het DoelenEnsemble het jaar af.
Luister Podcast Minicollege om het hele gesprek te horen en kom erachter wat Rachmaninov en Ormandy iedere avond voor een uitvoering afspraken en hoe je geregisseerd toch in het moment kunt zijn.
