3 lievelingspianisten

Helena introduceert tijdens ons allereerste minicollege in het Clubhuis van 24classics drie pianisten. Ze kan niet zeggen dat het haar lievelingspianisten zijn ‘want van lievelingspianisten heb ik er veel meer dan drie. Maar stél dat ik deze week kaartjes zou kunnen krijgen voor een concert van een pianist die nu niet meer leeft, dan zijn dít wel degenen waarbij ik graag in de zaal zou willen zitten’. 

1. Moriz Rosenthal (Polen, 1862 – 1946)

Hoe benader je muziek van componisten die niet meer leven? Hoe speelden pianisten in de tijd van Beethoven of in de tijd van Mozart of in de tijd van Bach? Daar kun je boeken over lezen maar het liefst wil je het natuurlijk hóren. Maar we hebben geen geluidsopnames uit bijvoorbeeld de tijd van Beethoven. Dus dan ga je, als pianist, op onderzoek uit: Beethoven gaf les aan Carl Czerny -de componist die ons heel veel piano-etudes heeft nagelaten – en Czerny gaf weer les aan Franz Liszt.

Pianist Moriz Rosenthal was een leerling van Franz Liszt, maar ook van Karol Mikuli, die weer een leerling was van Chopin. Dus via een opname van zo’n soort pianist kom je toch ergens. Dan zit je in de lijn die uiteindelijk terug gaat naar Beethoven; bij de woorden van Beethoven die via Czerny bij Liszt zijn terechtgekomen. En dát vind ik heel interessant. 

Online zijn er ook interviews te vinden met leerlingen van Liszt waarin ze vertellen dat het in zijn lessen altijd ging om een groot, poëtisch ideaal; de inhoud van muziek, om de uitdrukking en eigenlijk nooit om snelheid of om technische hoogstandjes. Pianisten uit die tijd zijn echt bezig met een poëtisch idioom en dat kun je bij Morris Roozendaal duidelijk horen  in zijn spel. Bijvoorbeeld in de Mazurks’s van Chopin. Ik vind dat Rosenthal deze zo elegant speelt, zo speels en met zoveel fantasie. 

Ik vind de vrijheid waarmee hij speelt heel mooi. Dat is iets wat ik vaak mis in modernere opnames. Dus dat hij gewoon met timing zoveel doet. Dat hoor je bij eigenlijk de meeste oude opnames. Dit is een opname van 1935, je hebt ook eerder ook nog wel pianorol opnames, maar die zijn wat minder accuraat qua timing. Je merkt dat al die echt oudere pianisten zoveel vrijer met tijd omgaan en dat ze de de gekste rubato’s doen (Rubato (ook wel ‘Tempo rubato’: Italiaans voor ‘geroofde tijd’) verwijst naar de expressieve en ritmische vrijheid om het strikte tempo tijdelijk te negeren. red.)  Die pianisten nemen heel veel vrijheden waarvoor je nu bij een concours gewoon gelijk naar huis zou worden gestuurd. Als ze het toen ook deden, waarom mogen wij dat nu niet meer doen? Er is dan toch iets geks gebeurd in de loop van de tijd..

2. Sviatoslav Richter (Sovjet-Unie 1915-1997)

De tweede pianist is Sviatoslav Richter. Ik moest veel aan hem denken, ook door de actuele situatie met de oorlog met Oekraïne en Rusland. Sviatoslav Richter is zelf ook in Oekraïne geboren,destijds de Sovjet-Unie. Het is iemand die echt de Tweede Wereldoorlog heeft meegemaakt. Zijn vader was van Duitse afkomst en die is toen ook in de oorlog doodgeschoten. Zijn leven heeft de grote tragiek van het leven onder een totalitair bewind en je zo onderdrukt voelen en met zoveel frustratie en woede moeten leven. En het is zo schrijnend dat er eigenlijk geen spat is veranderd. Nu, wat er in Oekraïne gebeurt, maar ook met Rusland als land, waar eigenlijk elke vorm van vrijheid van expressie of meningsuiting gewoon de mond wordt gesnoerd. Het heeft me aan denken gezet dat in dat soort tijden of landen muziek een nog grotere zeggingskracht krijgt. Omdat kunst en met name muziek, wat nog de meest abstracte vorm is van je uiten, een sterkere waarde krijgt. Want je mag niet zeggen hoe je voelt, je mag niks opschrijven over wat je voelt maar je mag nog wel een muziekcompositie schrijven of een concert daarmee geven. 

‘Als je naar Richter luistert, is het soms echt alsof een mes je dan in je in je borst steekt.‘

Richter is voor mij de pianist met de grootste zeggingskracht of energie in zijn spel. Het is alsof er soms een tank over je heen walst en het is ook absoluut esthetisch niet altijd mooi. -soms is het bijna percussieve lelijk- maar het is zo aangrijpend dat ik toch altijd wel weer bij hem terugkeer. 

Een hele mooie documentaire over Richter is ‘Enigma’ gemaakt door de Franse regisseur Bruno Monsaingeon. En waarin ook heel veel muziek zit en van zijn spel. Het begint met Richter die de Schubert Sonate in Bes groot speelt. Dit stuk is door heel veel mensen gespeeld en het raakt echt niet bij iedereen zo’n diepe snaar. Als je naar Richter luistert, is het soms echt alsof een mes je dan in je in je borst steekt.

Erroll Garner (USA 1921 – 1977)

De derde pianist is Erroll Garner, het is eigenlijk een jazzpianist. Hij is heel erg bekend om zijn swing, zijn gevoel voor timing en voor stride piano. Dat is dat je met hele grote sprongen in de linkerhand je rechterhand begeleidt, wat enorm lastig is. Als ik het zie denk ik echt ‘hoe is het mogelijk? Ik zou dit nooit kunnen! Hij heeft hele grote handen en zijn gevoel voor timing is echt uniek. Hij is een van de meest laidback pianisten die ik ken, eigenlijk kan hij  de timing van zijn linkerhand zo controleren dat deze totaal anders is dan zijn rechterhand. Het klinkt soms bijna als hiphop eigenlijk. Wat ik wil laten horen is ‘I get a kick out of you’, een opname uit 1964. Dit is ook echt een opname waar je de video van moet kijken, want het gaat er behalve z’n spel eigenlijk ook heel erg om zijn gezichtsuitdrukking.

‘Wij kijken altijd zo serieus allemaal‘

Ik word hier gewoon zo blij van. Ik wil dit ook kunnen, dat ik gewoon alleen met een grote glimlach speel. Als ik dit zie dan denk ik waarom doen wij dat niet? We kijken allemaal zo serieus altijd. Niet bij alle muziek past dit maar je ziet hem echt genieten en gewoon heel vrolijk zijn terwijl hij technisch écht moeilijke dingen doet. Het is echt super moeilijk, ik doe het hem niet na. Hij heeft zichzelf piano leren spelen op gehoor. Volgens mij heeft hij nooit noten leren lezen. Ik had wel gelezen dat hij in Carnegie Hall Emil Gilels een recital had horen spelen en toen hij thuiskwam een heel groot deel van al die stukken eigenlijk op gehoor kon naspelen. Dat is een genie.

Wil je het hele minicollege horen en ook de reactie en vragen van cellist Leonard Besseling? Luister dan de podcast Minicollege terug.