Een Dramatisch Decor

Raaf Hekkema is saxofonist. In 1985 richtte hij samen met fagottist Alban Wesly – die hij kende van het Amsterdamse Barleus Gymnasium – het rietkwintet Calefax op. Raaf is het bekendst door zijn arrangementen en hij speelt ook nog eens geweldig. Zijn opname bijvoorbeeld van de Paganini Caprices voor saxofoon solo (in een eigen bewerking) zijn adembenemend. 

Raaf neemt ons mee naar een eeuw geleden: ‘de Duitse schrijver Hermann Hesse schrijft in 1927 in zijn boek Steppenwolf: ‘Er zijn perioden waarin een hele generatie zozeer tussen twee tijden, twee levensstijlen terecht komt dat alle moraal, alle geborgenheid en onschuld verloren gaan’. zijn Oostenrijkse collega Stefan Zweig beschrijft in zijn autobiografische werk Die Welt von Gestern uit 1942, hoe Europa aan het begin van de twintigste eeuw van een fin-de-siècle-idylle (het eind van de negentiende eeuw) aan het begin van de twintigste eeuw in een maatschappelijke nachtmerrie belandde. De Eerste Wereldoorlog, de daaropvolgende Spaanse griep-pandemie, het opkomend populisme onder Hitler, Mussolini, Franco, in 1929 de beurskrach met een wereldwijde recessie tot gevolg en het daardoor oplaaiende antisemitisme; een dramatischer decor voor de werkende kunstenaar is nauwelijks denkbaar. Een dag na de voltooiing van zijn boek brengt Zweig zich, samen met zijn vrouw, om het leven.

De voortschrijdende industrialisatie had, vooral in de tweede helft van de negentiende eeuw, de onderlinge verhoudingen tussen verschillende bevolkingsgroepen extreem snel veranderd. Het was een tijd van ongekende voorspoed voor velen en verdrukking voor anderen. De werkende klasse werd omgeschoold naar fabrieksarbeid, wat voor sommigen goed uitpakte maar voor anderen juist slechter. Er ontstond een welvarende middenklasse die ruimte opeist in het publieke debat en verlangde naar ‘zelfverheffing’; naar toegang tot alle vormen van kunst en wetenschap, teneinde dat wat ze niet waren en nooit konden worden – adellijk – tenminste in de geest te kunnen bereiken. De adel mocht zijn titels behouden, maar raakte geleidelijk zijn positie in het centrum van de macht kwijt.

Nieuwe inzichten
De kunsten bereikten een mate van ontwikkeling als nooit tevoren. De grote steden boden natuurlijk alle vormen van vertier, maar nog groter was de wens naar diepgang. En die werd in alle takken van kunst geboden. Er werd geëxperimenteerd, met de meest extreme vormen van kunst tot gevolg. Er ontstonden in hoog tempo nieuwe stromingen en collectieven; voor elke bevolkingsgroep een eigen kunst biotoop. Reizen werd makkelijker en in de kunst werd geput uit culturen die voorheen onbereikbaar waren. De uitvinding van het vliegtuig maakte dat men anders ging denken over landsgrenzen. Al deze invloeden leidden tot nieuwe inzichten, zoals het exploreren van nieuwe kunsttalen en -ismen zoals het kubisme, surrealisme en dadaïsme. Maar ook de oude tonale muziektaal zoals die eeuwenlang was uitgekristalliseerd werd tegen het licht gehouden: was dat niet een uitgehold medium dat nodig vervangen moest worden door iets dat enigszins gelijke tred kon houden met de complexe moderne tijd?

In Europa heerste tot de eeuwwisseling onder de gefortuneerde klassen een groot gevoel van veiligheid, zo beschrijft Zweig. Tegelijk vormde de daarbij behorende gezapigheid een broeierige ondergrond voor gewelddadige impulsen. Eén van de vreemdste fenomenen in de moderne geschiedschrijving is het ‘verlangen’ in die tijd naar oorlog. Het lijkt alsof de rust die heerste in Europa, gecombineerd met de verwondering over de technologische ontwikkeling, ertoe leidden dat de soldaten die in 1914 naar het front gestuurd werden zingend op hun doel afgingen in de veronderstelling dat ze snel en verrijkt weer naar huis zouden terugkeren. De ongekende verschrikkingen die de Grote Oorlog vervolgens liet zien, met onder andere het gebruik van de eerste geavanceerde tanks en het gebruik van chemische wapens, gaven stof tot nadenken over mensenrechten en boden wetenschappers zoals psychoanalyticus Sigmund Freud een wrang maar vruchtbaar onderzoeksterrein.

De rekening
In 1918 kreeg Duitsland de rekening gepresenteerd. Het Verdrag van Versailles, dat het einde van de oorlog markeerde, dicteerde Duitsland om herstelbetalingen te doen die het zich herstellende land onmogelijk kon betalen, terwijl gelijktijdig het Ruhrgebied, één van de economische pijlers van het land, was ingenomen door Frankrijk bij wijze van represaille. Duitsland reageerde door de geldpers aan te zetten, waarmee het bewust een gigantische inflatie veroorzaakte. Tussen 1922 en 1924 zakte de Duitse mark ten opzichte van de dollar van 1:160 naar 1:4.200.000.000.000. De benarde financiële situatie en het geschonden zelfbeeld van de Duitse burgers die dit tot gevolg had wordt wel gezien als de belangrijkste oorzaak van het opkomend nazisme.

Toch was Berlijn enige jaren later toonaangevend in Europa op het gebied van kunst en cultuur. De jazz, met de Amerikaanse bevrijders van Europa meegewaaid, was alomtegenwoordig. Het werd door Duitse orkesten en muzikanten met verengelste namen gespeeld onder de benaming Hot Music.’


Wat was de reactie van de kunsten op deze tijd?
‘Om te beginnen reageren de kunsten volgens mij op maatschappelijke ontwikkelingen. Nog voor deze hele episode, dus aan het eind van de negentiende eeuw, hadden we te maken met een opkomende middenklasse die geld had. Die iets te verbrassen had en die zich wilde verrijken. En de kunsten die boden dat. Het was ook een tijd waarin de rol van de kunst veranderde van decoratief en verrijkend naar meer een sturende rol in de zin van het aanjagen van nieuwe denkbeelden. Maatschappelijk engagement was eigenlijk een resultaat deze periode. Maar kunst mocht ook vanaf dat moment lelijk zijn of onaangename dingen laten zien en mocht ook vragen stellen. Het mocht ook de maatschappij bevragen en de mensen bevragen. En dat is nooit meer gestopt, dat proces. 

Met name aan het begin van de twintigste eeuw werd er heel erg veel geëxperimenteerd omdat men het gevoel had dat de ellende die er gebeurde ook de schuld was van de van de traditie en van alles daarvoor, dus er moest een nieuwe taal gevonden worden. Zowel in de beeldende kunsten waar je natuurlijk Dada kreeg, het futurisme en allerlei andere -isme in de kunst. 

Maar ook bijvoorbeeld in theater hebben we Brecht en Weill die de Dreigroschenoper in de wereld zetten. Dat is gewoon een soort aanklacht tegen de maatschappij. Het heet een opera maar dat is eigenlijk een grap, want het is veel meer een soort musical. Het gaat heel erg over de onderkant van de beschaving. Weill was natuurlijk niet een salon componist en er zat altijd een soort van rauw randje aan. Vooral de instrumentatie van zijn muziek, maar ook wel zijn muzikale keuzes. Als je bijvoorbeeld ouverture van Dreigroschen hoort, dat schijnt hij in één ochtend in elkaar gesleuteld te hebben, dat is zo raar harmonisch ook.’

Meer muziek uit begin 20ste eeuw kun je horen in de concerten van Calefax ‘Een eeuw Geleden’ kijk voor meer info.

Luister naar Podcast Minicollege voor meer voorbeelden, de invloed van popmuziek en waarom we elkaar over 100 jaar weer zien.