Franz Liszt

Het is 22 oktober, de dag dat in 1811 Franz Liszt werd geboren in het dorpje Raiding in Hongarije. Een perfect moment om even stil te staan bij wat we aan hem te danken hebben.
Als componist was hij vernieuwend en origineel; als leraar bevlogen en inspirerend; als abbé deugdzaam en oprecht; maar meer dan dat alles was Liszt een pianist, de eerste ware pianovirtuoos.

Die virtuositeit zat hem er niet in wie de snelste vingers had of het hardst kon spelen. Het was een totaalpakket van een artiest die niet enkel technisch bekwaam was in zijn eigen kunst, maar die ook kennis had van literatuur, poëzie, schilderkunst en natuur; een verwezenlijking van het Europees humanisme uit de 19e eeuw. Of in de woorden van Ferruccio Busoni: “De pianist moet uitblinken in intelligentie, cultuur, emotie, temperament, verbeeldingskracht, poëzie, en tot slot de magnetische kracht bezitten om vierduizend vreemden in een zaal eenzelfde gevoel in te boezemen. Als er hiervan een ontbreekt zal dat in elke noot weerklinken.”

De eerste pianolessen kreeg Liszt van zijn vader Adam. Die had snel door over wat voor gave zijn zoon beschikte en zijn geduld om die gave te exploiteren was beperkt. Adam maakte er zijn levenswerk van om zijn zoon bekend te maken. Op zijn negende begon de jonge Franz zodoende Europa te veroveren met zijn
spel, en het zou niet lang duren voordat hij tot keizer van de piano werd gekroond.

Gedurende zijn volledige carrière zou hij zijn troon niet afstaan, maar dat wil niet zeggen dat er geen pogingen werden gewaagd. Uiteraard waren er ook andere pianisten in Europa die met hun kunst furore maakten. Onder hen was Sigismund Thalberg. In 1837 in Parijs, tijdens een benefietconcert georganiseerd door Prinses Belgiojoso, waren beide heren uitgenodigd om te spelen. Dit faciliteerde een publieke krachtmeting van titanen waar elke Parijse aristocraat naar uitkeek. De strijd die volgde was legendarisch, en voor de prinses enigszins ongemakkelijk, want zij was degene die het oordeel moest vellen. Uiteindelijk redt ze zichzelf eruit door te verklaren: “Thalberg is de beste pianist in Parijs, maar er is maar een Franz Liszt ter wereld.”

Bovenop zijn aangeboren genialiteit beschikte Liszt over een mateloze passie en gedrevenheid, die naar voren kwamen in de manier waarop hij oefende. “Als kind van nog geen zeven jaar”, zo vertelde hij later aan zijn leerlingen, “speelde ik elke dag, terwijl mijn ouders hun dessert aan het eten waren, zes Bach fuga’s voor ze. Die moest ik vervolgens allemaal transponeren (in een andere toonsoort zetten)”. Liszt begon ook te schrijven toen hij zeven was, maar meer noten dan letters. Tegen de tijd dat hij negen was las hij een partituur alsof het een krant was, en speelde hij alles, hoe moeilijk dan ook, a prima vista.

Ondanks het vele reizen was Parijs uitgegroeid tot Liszt’s thuis. En het was ook hier dat de belangrijkste omslag in zijn carrière plaats zou vinden. Zijn reputatie als meesterpianist was al gevestigd toen er in 1831 een onverwachte bezoeker in Parijs kwam die het leven van de jonge virtuoos op zijn kop zette. Die bezoeker was Niccolò Paganini. Paganini was een Italiaanse violist met een demonisch imago. Zoveel passie en vuur had men in Parijs nog nooit uit een instrument horen komen. Liszt schreef hierover, na een van Paganini’s concerten: “Wat een man! Wat een artiest! Wat een leed! Wat een marteling in die vier snaren!”


Liszt aan de vleugel, aanbeden door Victor Hugo, Paganini, Rossini, Dumas, George Sand en Marie d’Agoult. Verheven, op de vleugel, het borstbeeld van Beethoven – schilderij van J. Danhauser

Paganini was de enige van wie Liszt iets te leren had. En gedreven door het idee om de Paganini van de piano te worden was de ware virtuoos Liszt geboren. Hij transcribeerde (muzikaal vertalen van een instrument naar een ander) Paganini’s muziek om haar virtuoze geheimen bloot te leggen, en oefende als een bezetene. Twee jaar lang werkte hij hier genadeloos aan. Hij schreef: “Mijn geest en vingers werken als twee verdwaalde zielen – Homerus, de bijbel, Plato, Locke, Byron, Hugo, Beethoven, Bach, Mozart, Weber, ze zijn allen met mij. Ik verslind ze en overpeins hun werk. Vier tot vijf uur per dag doe ik technische oefeningen: tertsen, sexten, octaven, toonladders, tremolo’s. Vooropgesteld dat ik niet gek word zal je in mij een artiest vinden! Ja een artiest zoals men tegenwoordig wenst, zoals die tegenwoordig nodig is.”

Toen Liszt terugkeerde op het podium werd zijn carrière zo mogelijk nog glansrijker dan die van Paganini. Hij was een god. Zalen puilden uit, vrouwen vielen flauw en vorsten knielden. Liszt was groter dan het leven en Europa was in de ban van ‘Lisztomania’.

Hij was de eerste popster, men herkende hem overal waar hij kwam. Het plaatje van de pianistische held was dan ook compleet: half lang haar, ogen tot de hemel gericht, en mensen betoveren met het fenomeen dat hij was. Uit dit succes volgde een vraag: het podium met anderen delen? Ondenkbaar. Zo was het recital geboren, Liszt had zelfs de term gemunt. Dit waren zijn hoogtijdagen. Er was niets of niemand die zijn alleenheerschappij kon ondermijnen. Anton Rubinstein, zelf een van de grootste pianisten aller tijden, zei over Liszt in die tijd: “vergeleken bij Liszt zijn alle andere pianisten kinderen”.

Toch raakte Liszt de showman uitgeput, hij kreeg genoeg van het constante gereis en langzaam maar zeker verschoof zijn aandacht naar het componeren. Hij trok naar Weimar maar hij componist werd aan het Duitse hof. ‘Muziek van de toekomst’, zo heette het project dat hij begon en de rest van zijn leven zou nastreven. Zijn inzet heeft het mogelijk (of in elk geval makkelijker) gemaakt voor Richard Wagner om de meest invloedrijke componist van zijn tijd te worden, en het romantische tijdperk in wezen af te sluiten.


Liszt omringd door studenten op zijn 73e verjaardag in 1884

Liszt stierf in 1886, maar zijn invloed is nooit weggeëbd. Iedere dag spelen duizenden pianisten zijn werk. Zij laten zich verwonderen door de romantische melodieën en zuivere idealen die daarin verborgen liggen.
Liszt was waarlijk groter dan het leven, ook de dood heeft hem niet kunnen stoppen.