Grip op geluid

Bladmuziek
Anders dan bij de meeste kunstvormen bestaat muziek alleen in het moment. Een schilderij, sculptuur of boek bestaat vanaf het moment van creatie in een vaste vorm, boekverbrandingen en beeldenstormen daargelaten. Maar vlak nadat een toon heeft geklonken, is deze alweer vervlogen en laat het op z’n best een echo achter als bewijs. Het is een vorm van tijdelijkheid die muziek zo urgent en fascinerend maakt!

Als antwoord hierop ontwikkelde mensen bladmuziek. Er zijn door de eeuwen heen verschillende vormen ontstaan, geperfectioneerd, maar ook verdwenen. 

Door te kijken naar deze vormen en stadia van de muzieknotatie kunnen we iets te weten komen over de muziek uit die tijd en legt het interessante verhalen bloot. Daarbij is het meelezen van een partituur terwijl de muziek klinkt een ervaring die zeer de moeite waard is: Je hoort nieuwe dingen en kunt patronen ontdekken die zonder de notatie op de achtergrond zullen blijven.
Hieronder vind je enkele verrassende vormen van muzieknotatie en een klein inkijkje in de ontstaans-(en verdwijn)-geschiedenis.

De Egyptenaren

Pogingen om deze bladmuziek te ontcijferen hebben tot op heden geen klinkend antwoord opgeleverd. Archeologen hebben verschillende muziekinstrumenten gevonden. Door de afstand tussen de gaatjes in de blaasinstrumenten vermoedt men het gebruik van de pentatonische, ofwel 5 toons toonladder. Een andere theorie is dat de 12 kleuren corresponderen met de 12 tonen uit de chromatische toonladder.

Het grootste gedeelte van de Egyptische heerschappij werd muziek doorgegeven door middel van een orale traditie. Hierdoor is er heel weinig bladmuziek bewaard gebleven, waardoor we mogelijk nooit zullen weten hoe deze muziek geklonken heeft. Een stuk muziek notatie om in stilte van te genieten dus!

De oude Grieken

Griekse Seikilos Epitaph (wat dateert van ongeveer 200 B.C) pakten het degelijker aan. Ze noteerden hun muziek niet op een stuk papyrus, wat biologisch vrij goed afbreekbaar is gebleken, maar op een robuust stuk marmer. Een 61 centimeter hoog, massief stuk steen, waarmee de Grieken dit deel van hun erfgoed hebben veilig gesteld. Deze notatie is de oudste compositie ooit gevonden die we nu terug kunnen horen. Het geeft duidelijke instructies over melodie, ritme, en tekst.

Het Neumenschrift

Hier wordt de basis gelegd voor de muzieknotatie die we nu nog steeds gebruiken. Muziek is op dat moment ook nog erg van mondelinge overdracht afhankelijk. Het schrift biedt om die reden vooral houvast voor de lezers die al bekend zijn met het repertoire. Hedendaagse lezers van deze 9e eeuwse notaties tasten echter in het duister: Het schrift geeft geen exacte indicatoren voor toonhoogte of ritme. Er valt slechts uit op te maken of melodieën omhoog of omlaag bewegen.

Het oog wil ook wat

In de late middeleeuwen werd er met de vorm neumenschrift geexperimenteerd. Notatie werd expressief ingezet en gaf op subtiele manier aanwijzingen aan de musici. Een mooi voorbeeld van deze expressieve notatievorm vinden we in: Tout Par Compas van Baude Cordier (1380 – 1440). Dit is een canon en is om die reden in een cirkel genoteerd. Of in een ander voorbeeld van zijn hand: Belle, Bone, Sage. Dit stuk is in de vorm van een hart genoteerd. Hier zet de componist zichzelf als beeldmerk op de kaart: deze notatie vormt een woordspeling op zijn eigen naam: Cor is latijn voor hart. ook het gevoel voor humor bevond zich in dit tijdperk nog in een ontwikkelingsstadium.

Verfijning of verstarring?
In de hierop volgende eeuwen wordt muziek complexer en daarmee de muzieknotatie gedetailleerder (en vice versa). Referentie lijnen (wat uiteindelijk de 5 lijnen tellende notenbalk zal worden) worden geïntroduceerd om toonsafstanden absoluut te kunnen weergeven; sleutels worden gebruikt om registers te duiden; stukken krijgen aanwijzingen voor het tempo en noten krijgen notenwaarden die de duur van noten aangeven. 
Kan het dan nóg preciezer? Absoluut! In de hierop volgende ontwikkelingsfase ontstonden verschillende articulatietekens. Deze geven zelfs tíj́dens noten instructies voor het dynamisch verloop of vibrato, of- voor de piano- aanwijzingen voor het pedaalgebruik.
Dit alles samen vormt een zeer uitgebreid notenschrift dat vandaag de dag wereldwijd gebruikt wordt. Het voorziet ons van een enorme hoeveelheid termen waarmee we gedetailleerd over muziek kunnen praten én waarmee we muziek zuiver kunnen doorgeven aan volgende generaties.