Het geheim van het Artemis kwartet
Het Artemis kwartet bestaat dit jaar 30 jaar en wordt al jaren gezien als één van de beste strijkkwartetten ter wereld. Nadat cellist Eckart Runge besluit het kwartet in 2018 te verlaten, speelt niemand van het originele Artemis kwartet nog mee. Is de gedeelde liefde voor muziek sterk genoeg voor het Artemis kwartet om door te zetten?
Filmmaakster Hester Overmars portretteerde het kwartet, haar voormalige en nieuwe leden, gedurende dit buitengewone jaar van grote wissels. Van dichtbij observeert de documentaire hoe het kwartet overleeft. Ik sprak met Hester over de documentaire en het vertrouwen dat er voor nodig was om deze te maken.
We spreken af bij Hester thuis waar ik een letterlijk kijkje in de keuken neem. Terwijl Hester melk staat op te schuimen vertelt ze me over de eerste preview die gisteren plaatsvond in haar eigen stad Rotterdam, die gelukkig goed ontvangen werd. Boven onze cappuccino’s praten we over het maken van films, het strijkkwartet als huwelijk tussen vier mensen en het geheim van het Artemis kwartet.
‘Mijn leven moest groter worden’
Hester vertelt mij om te beginnen waarom ze ooit filmmaakster is geworden. ‘Omdat ik in godsnaam niet wist wat ik anders moest doen. Ik heb later ook wel begrepen dat dat niet eens zo’n slechte drijfveer hoeft te zijn. Uiteindelijk gaat het erom dat je iets vindt waar je je bed voor uit wilt komen en dat was het wel.’ Ze maakte deze keuze in een tijd dat 3 Nederlandse documentaires ineens de bioscoop haalden. Een andere film die voor haar zeker heel bepalend is geweest was Little Dieter Needs to Fly van Werner Herzog, een film die ze destijds op het IDFA zag. ‘Hoewel ik zelf niet per se een maker ben geworden die altijd alleen maar voor de bioscoop films wil maken. Eigenlijk eerder nog voor de televisie. Dat is niet zo zeer een idealistische keuze, maar ook wel een pragmatische. Ik zie het ook als een manier van leven. Het gaat mij niet alleen om het brengen van een boodschap, maar ik wil zelf gewoon zo door het leven kunnen gaan en ook nog het liefst op een verantwoorde manier.’
De onderwerpen die Hester kiest lopen erg uiteen. Ze vond de wereld waarin ze opgroeide erg beperkt en enigszins geprivilegieerd en had de angst dat het leven misschien wel voorbij zou gaan zonder dat ze eraan had deelgenomen. ‘Ik denk dat ik daarom ook wel iets zocht waarbij je juist in andere werelden terecht zou komen. Mijn leven moest groter worden en het mocht niet daar blijven waar het was.’ Het kiezen van onderwerpen gaat voor Hester ook deels buiten haar bewustzijn om, vertelt ze. Het is voor haar net zoals de liefde. ‘Waarom wordt je verliefd op iemand? Dat weet je voor de helft wel en voor de andere helft niet en daar zitten blinde vlekken in. Zo gaat het ook met het kiezen van onderwerpen.’
‘Even geen klassieke muziek meer voor mij’
Eerder maakte Hester ook al documentaires waarin ze klassieke musici volgde zoals De stem van de meester en Sei Solo. Ze vertelt dat ze in haar jeugd veel klassieke muziek heeft gehoord, maar er nooit echt mee bezig was. Zo heeft ze de Matthäus Passion pas ontdekt bij het maken van De stem van de meester, een documentaire waarvoor ze countertenor Oscar Verhaar en dirigent Geert van den Dungen volgde. ‘Dat bleek eigenlijk wel een ingewikkelde film te zijn om te maken. Oscar deed het heel goed, zeker voor zijn leeftijd, maar de dirigent bleef wel bang voor het beeld wat ik van hen zou neerzetten en wilde de zanger ook beschermen. Voor mij werd het door dat beschermende steeds moeilijker om het gevoel te krijgen dat ik dichtbij ze stond. Het is alsnog een mooie film geworden, vooral dankzij de prachtige zang van Oscar, maar in het proces was ik zelf wel erg onzeker. Toen dacht ik dus; nu even geen klassieke muziek meer voor mij.’
Toch kwam er weer een thema voorbij vanuit de klassieke muziek. Dit keer door een idee van Corine Haitjema. Hester volgde voor de documentaire Sei solo de violiste Liza Ferschtman, waar ze het goed mee kon vinden. ‘Ik moet wel zeggen dat mijn vertrouwen door deze film wel herstelde omdat Liza ontspannen was en het ook echt wilde. Ze stond gewoon zonder make up en op blote voeten te spelen in de studio en dat geeft weer even dat gevoel dat je wel degelijk die verbinding kunt maken.’
Dat Hester besloot het Artemis kwartet te gaan volgen kwam wederom door een idee van Corine Haitjema. De documentaire is een samenwerking met 24classics en de fascinatie voor het strijkkwartet kwam dan ook van de kant van Corine. ‘Ze heeft een neus voor goede onderwerpen. Ze vertelde me over het Artemis kwartet en toen heb ik eigenlijk helemaal niet getwijfeld. Behalve dan even over de vraag; wat zijn dit voor mensen en gaan ze mij vertrouwen? Durven ze ervoor te kiezen? Dat kat en muis spel, dat wil ik niet meer.’
‘De repetities zijn de slaapkamer’
Het viel alsnog wel een beetje tegen hoeveel vertrouwen er in het begin was, vertelt Hester. ‘Het begon met een gesprek met Eckart. Ik probeerde hem quasi gerust te stellen door te zeggen dat we niet zouden filmen in de slaapkamer en toen zei hij tegen mij; de repetities zijn de slaapkamer. Kortom hij vond de repetities zo privé dat ik daar niet bij mocht zijn. Dat was dus gelijk al uitgesloten en dat vond ik wel heel heftig.’ Hester liet zich er niet door weerhouden. Ze vond het verhaal en de hele geschiedenis van het kwartet zo sterk dat ze het ook zonder de repetitiebeelden wel aandurfde. Uiteindelijk heeft ze toch mogen filmen bij één van de repetities. ‘Godzijdank hebben we dat’.
Ik ben nieuwsgierig hoe Hester het uiteindelijk toch voor elkaar heeft gekregen dichterbij te komen. ‘Ja, dat is het risico dat je als maker neemt. Ik spring er in en dan hoop ik dat ik er in het proces toch inkom.’ Ze vertelt dat dit een proces is van veel praten en uitleggen. ‘Ze moeten ervan overtuigd zijn dat het nut heeft dat jij daar staat te filmen.’Ook vertelt Hester hierin een goede partner te hebben gehad aan Paul Cohen, een geweldenaar in het maken van klassieke muziek films. Paul heeft volgens Hester een ongelofelijk grote rol gespeeld in het duidelijk maken aan de hoofdpersonages wat er nodig was. ‘Ik kan dat nu ook wel beter dan vroeger. Met De stem van de meester durfde ik dat nog niet. Ik durfde nog niet voor de film op te komen.’
Uiteindelijk heeft Hester ook een aantal privé dingen mogen filmen die de documentaire niet gehaald hebben. Zo heeft ze bijvoorbeeld opnames gemaakt bij de moeder van Vineta thuis in Letland. ‘Uiteindelijk hebben we toch de keuze gemaakt dat we het alleen maar hebben over het werk en het werk is al zo persoonlijk dat dat ook kan.’ Wel waren de privé scènes volgens Hester ontzettend belangrijk voor het gehele proces. ‘Ik was ontzettend blij met het vertrouwen dat ze me gaven.’ Het was voor Hester uiteindelijk een meevaller dat sommige kwartet leden toch openheid gaven in hun privéleven. ‘Niet allemaal en niet op dezelfde manier, maar toch dat ze dat deden, want dat was dus niet van begin af aan zo. Zeker niet.’
‘Je mag wel vreemdgaan’
In de documentaire wordt vaak gerefereerd aan het kwartet als huwelijk met z’n vieren. Wanneer ik Hester vraag naar de parallellen met het huwelijk zegt ze dat de woorden open huwelijk en verstandshuwelijk van toepassing zijn. Hester vertelt dat het kwartet veel van elkaar moet verdragen zoals bijvoorbeeld het aangaan van verbintenissen met anderen. Het speelde volgens Hester bijvoorbeeld een grote rol dat Eckart veel andere dingen wilde doen bij andere partners en dat dat toch altijd het kwartet een beetje in de weg zat. ‘Met het kwartet heb je wel de afspraak dat het kwartet altijd voorgaat, maar je mag wel vreemdgaan zolang het kwartet er niet onder lijdt. Zoiets kun je in een huwelijk ook hebben en dat is altijd interessant, want wanneer is dat dan zo? Dat is net zo’n grijs gebied als in het huwelijk. Ook al zou ik in een huwelijk een minnaar hebben en ik zou daar alleen maar naartoe gaan als mijn partner op zakenreis is, dan kan je toch zeggen dat het bijvoorbeeld invloed heeft op het weerzien. Ik denk toch dat dat wringt. De één gaat helemaal voor het collectief en de ander heeft ook andere ambities en dat is toch ingewikkeld.’
‘Verstandshuwelijk staat natuurlijk boven alles, omdat ze financieel van elkaar afhankelijk zijn. Jouw loopneus is mijn niet betaalde factuur.’ Hester legt uit dat ieders privé keuzes van grote invloed zijn op de rest van het kwartet. Het kwartet voelt naar eigen zeggen ook een grote druk en verantwoordelijkheid om zijn collega’s niet teleur te stellen. Ze gaan lang niet altijd goed met deze druk om, vertelt Hester, maar dit zit niet altijd in de documentaire omdat er keuzes moesten worden gemaakt. ‘Het gaat heel erg over dat huwelijk en de grote bewegingen daarin. De kern was voor mij dat Friedemann dood was en dat die plek niet opgevuld kon worden. Niet door Anthea, maar wellicht ook niet door een ander. Iedere formatie zou misschien wel sociaal gezien zijn mislukt. Muzikaal gezien is het natuurlijk wel goed gegaan. Dat werd de hoofdlijn waardoor ik alle kleine conflicten een beetje heb laten lopen. Maar die zijn er wel degelijk en die komen ze blijkbaar ook niet altijd te boven, anders zou Eckart niet zijn weggegaan.’
‘Het blijft voor mij toch gissen’
Wat het geheim van het Artemis kwartet is en wat het kwartet definieert vindt Hester lastig te zeggen. ‘Het blijft voor mij toch gissen. Toen ik mijn eerste plan schreef was er ook de vraag; hoe kunnen ze dit allemaal overleefd hebben? Toen dachten we nog dat Eckart Runge het geheime wapen zou zijn omdat hij degene is die er altijd bij was. Daar ben ik wel over gaan twijfelen. Het ultieme bewijs is dat het muzikaal gezien nu weer goed draait, ook zonder Eckart Runge, dus dat klopt niet. Dat idee kan dus aan de kant. Eckart stond ook met één been in een andere wereld. Hij is heel erg goed, maar zijn aandacht was op het laatst niet 100 procent. De concerten waren de laatste tijd toch iets oppervlakkiger geworden en dat zou daardoor kunnen komen.’ Volgens de leden van het kwartet kun je ieder vorig lid terughoren in de huidige samenstelling. ‘Ik denk toch dat dat het is’, zegt Hester. ‘Dat de kwaliteit die er ooit is ingelegd aan het begin toch is overgeërfd.’ Alle voormalige leden hebben een erfenis achtergelaten, zo vertelt Hester dat ze bijvoorbeeld nog steeds van Partituren spelen waar aantekeningen van de voorgangers instaan. ‘Ik moet het toch geloven want wat is het anders?’
‘Het leven is een kunstwerk’
Ik vraag Hester tot slot of de documentaire haar nieuwe psychologische inzichten heeft opgeleverd. Hester vertelt dat ze twee dingen heeft ingezien naar aanleiding van de documentaire. Aan de ene kant zag ze dat de muziek net zo is als het leven; ‘het dendert maar door en er moet hard aan gewerkt worden’. De kern van wat een musicus doet is volgens haar het overdragen van emoties. Het kwartet is dan ook dagelijks bezig met emoties, maar kwam daardoor niet helemaal toe aan het verwerken van eigen emoties, zegt Hester. De dood van altviolist Friedemann hebben ze volgens haar bijvoorbeeld nooit helemaal goed verwerkt en in die zin was de film voor het kwartet ook echt onderdeel van het rouwproces. Ze waren erg van slag toen ze hem zagen, zegt Hester. ‘Ze keken ineens in de spiegel, terwijl ze zelf alleen maar aan het werk waren om de klappen op te vangen. En klappen opvangen is toch echt iets anders dan een goed rouwproces aangaan. Het verschil daartussen heb ik wel gevoeld.’
Aan de andere kant heeft Hester voor zichzelf ingezien dat deelnemen aan het leven altijd hard werken blijft. Ze vertelt over een filosofisch essay van Bas Haring waarin hij schreef over een roeiteam dat steeds beter en beter werd. Op den duur realiseerde hij zich dat bijna alle leden van het team waren vervangen. Ze waren nog steeds in het proces van beter worden, maar hij realiseerde zich dat dit helemaal niet afhing van de individuen die het team vormden. Alle individuen waren inwisselbaar en dus vond hij het helemaal niet meer belangrijk of hij wel of niet in dat team zat. ‘Het kwartet laat echt die boot zien’, zegt Hester. ‘Ook al springt de laatste van boord, het gaat toch gewoon door.’ Volgens Hester is het een hele belangrijke keuze waar je aan deel wilt nemen. ‘En dat is toch het lot van de hele mensheid. Wat je van het leven maakt komt echt op jezelf aan. Het leven is een kunstwerk in die zin. Als je wilt deelnemen aan iets moet je ervoor gaan en er hard voor werken, maar je blijft inwisselbaar. Het conflict tussen het collectief en het individu heeft zich op die manier aan mij geopenbaard. Je moet natuurlijk af en toe deel uitmaken van een collectief, maar het komt uiteindelijk toch allemaal neer op jou als individu. Voor jou maakt het wel uit of je erbij bent ja of nee, maar voor het geheel niet. Als je je dit realiseert kan dat een enorme bevrijding zijn, maar het kan ook een teleurstelling zijn dat het ook doorgaat zonder jou.’
Ons gesprek wordt onderbroken door de telefoon die gaat, maar op natuurlijke wijze was het gesprek eigenlijk al tot een eind gekomen. ‘Je mag je eigen leven leiden en je eigen keuzes maken.’ is een conclusie waar Hester op uit komt. ‘Voor de één is dat benauwend, maar het kan ook zeker heel bevrijdend zijn.’
Hester eindigt uiteindelijk het gesprek met het uitspreken van de hoop dat ook een aantal niet strijkkwartet liefhebbers de documentaire zullen zien en iets zullen leren over strijkkwartet muziek. Toen ze zelf binnen kwam in deze wereld en het een paar keer live had gezien was ze zeer onder de indruk. ‘Het is echt heel opwindend eigenlijk. Hoe ze daar staan en die kwetsbaarheid van die instrumenten alleen al. Het zijn toch instrumenten waar je een toon aan moet ontrukken. Dat maakt het al spannend, maar dan zeker zo met z’n vieren. Ik had natuurlijk al wel gehoord; een strijkkwartet is zo transparant, maar dat is het ook echt. Hoe goed ben je als je dit kan brengen op een podium!’
Voor meer informatie over Hester Overmars kun je kijken op http://www.hesterovermars.nl/ en op http://theneverendingquartet.com/ vind je alle info over de documentaire die Hester maakte over het Artemis kwartet.
Op zondag 26 januari zal Artemis: The Neverending Quartet in wereldpremière gaan in EYE Amsterdam. Je kunt hier nog kaartjes kopen om erbij te zijn.